128e jaargang, 16 augustus nr.17

Gelukkig zijn, dat willen we allemaal wel. Maar wanneer ben je dat? En mogen we ook nog óngelukkig zijn? Ik praat erover met Herman Oevermans, directeur onderwijs en onderzoek aan de Christelijke Hogeschool Ede.

Wat is geluk?
Oevermans: “Dat we zo bezig zijn met geluk, is kenmerkend voor de tijd waarin we leven. Mijn grootouders hadden het zelden over geluk; er moest brood op de plank komen en of je gelukkig was, was daaraan secundair. Dat relativeert onze huidige zoektocht naar geluk.”

In je element
“De filosoof Gerard Visser zegt dat een wezen vrij is wanneer het in zijn element is. Zo zou ik geluk willen definiëren: in je element zijn. Een voorbeeld daarbij is de levensloop van mijn schoonvader, zoon van een boer, die na de lagere school bij zijn vader op de boerderij moest gaan werken. Daar kon hij niet aarden. Pas toen hij vrachtwagenchauffeur was, had hij het naar zijn zin en was hij in zijn element.”

Velen in onze samenleving zoeken naar geluk. Waar komt dat vandaan?
“Veel mensen hebben het gevoel dat ze falen als ze hun kans niet pakken. Geluk is iets wat je zelf moet maken. Als je niet gelukkig bent, is dat dan ook je eigen schuld. Dat legt een grote druk op jongere generaties. Dat iedereen zo op zoek is naar zijn eigen geluk, is een gevolg van emancipatie en globalisering. Veel mensen hebben meer kansen – dat is positief, maar er zit ook een harde kant aan: iemand die in een hoogopgeleid milieu geboren wordt, heeft meer kansen dan iemand uit een laagopgeleid milieu. Geluk ligt dus minder in eigen hand dan veel mensen denken. Doordat geluk iets individueels wordt, worden mensen sneller depressief. Bert van den Bergh, auteur van De schaduw van de zwarte hond, zegt dat depressie een symptoom is van een samenleving die niet afgestemd leeft. Volgens hem leven we in een cultuur die ‘depressogeen’ is. Hij zegt letterlijk: ‘Het probleem van depressie is niet de somberheid, maar het gevoel van isolement.’ We leven in zijn ogen teveel op onszelf, in zwakke sociale verbanden. Depressie moet je dan ook niet met pillen aanpakken, maar met een herstel van die verbanden.”

Gave
Maar depressie is toch iets van alle tijden?
“Ja, depressie is ook een diagnose, maar tegenwoordig laten we buiten beschouwing dat we van geluk iets gemaakt hebben dat binnen ons eigen handbereik ligt, iets waar we zelf verantwoordelijk voor zijn. We leven in een belevingscultuur en geluk is materieel van aard. Het moge duidelijk zijn: ruimte voor je eigen stem, dat is een verworvenheid van deze tijd waar ik dankbaar voor ben. Als de balans tussen individu en gemeenschap echter wordt scheefgetrokken, ontstaan schaduwzijden. De Rotterdamse filosoof Awee Prins is gepromoveerd op verveling. In heel veel drukte die we maken, schuilt een geest van verveling. Dat merk je bijvoorbeeld in de constante honger naar informatie. Prins noemt geluk ‘een toegift in een toegewijd bestaan’. Hij volgt daarin Kierkegaard, die geluk ziet als een deur die naar binnen opengaat. Als dat zo is, maakt het niet uit hoe hard je tegen die deur aanduwt. Als je je richt op geluk, komt het niet, maar het valt je toe als je er niet mee bezig bent.”

Toewijding
Als geluk een gave is, kun je er dan echt niets aan doen om gelukkig te worden?
“De toewijding die Prins noemt is een voorwaarde voor geluk. Tegelijkertijd zijn veel factoren om gelukkig te worden principieel niet beïnvloedbaar. Dat zie je ook als verschillende teams aan een opdracht werken. Bij het ene team loopt het helemaal niet lekker, terwijl het andere team als het ware vliegt. Geluk is niet maakbaar of afdwingbaar – dat is een wezenlijke notie. Geluk is ook niet altijd wat wij geluk vinden. Neem Paulus. Die man wordt geroepen door Jezus, maar wij zouden zijn leven geen gelukkig leven noemen. Hij is vervolgd en gestenigd, maar leidde wel een uiterst toegewijd leven.”

Moeten christenen gelukkig willen zijn in het hier en nu?
“Nietzsche zegt dat het leven verbonden is met strijd, en dat is een diepchristelijke notie. Ideeën over een aards luilekkerland kloppen niet. Dat alles maar leuk moet zijn, is wel een basisidee van bijvoorbeeld de huidige vakantie-industrie. Een diep gevoel van voldoening ervaren is echter iets anders dan het ‘leuk’ hebben. Tegelijkertijd kunnen we wel wat leren van bijvoorbeeld de Bourgondiërs; wij zijn weleens te schraal, terwijl Gods Koninkrijk royaal van aard is! Als christen mag je als individu tot je bestemming komen: stilgezet worden en tot bekering komen zijn individueel van aard. Tegelijkertijd kun je niet anders dan binnen de gemeenschap tot je bestemming komen. Toewijding is altijd toewijding aan je medemensen en aan God, maar die toewijding kan niet ten koste gaan van wie je zelf bent. Je bent in het leven met een opdracht en leeft niet primair om het zelf leuk te hebben. Ieder mens is uniek geschapen naar het beeld van God. Als de gemeente een koor vormt van unieke stemmen die elkaar geen geweld aandoen maar elkaar liefdevol ontmoeten, is dat een beeld van hoe het bedoeld is en hoe het zal zijn.”

Gelukkig nieuwjaar
“De Heidelbergse Catechismus verwoordt dat de eeuwige vreugde al hier en nu begint. Heden en toekomst staan dus niet tegenover elkaar, maar liggen in elkaars verlengde. De Bijbel spreekt in dit kader over sterven en opstaan met Christus. In de weg van God leren gaan is een manier waarop je het afleert om alles om jezelf te laten cirkelen. Op het moment dat niet meer iedereen een middel vormt voor mij om mijn doelen te bereiken, ontstaat een vorm van rust, overgave en toewijding. Mijn vader overleed toen hij 53 jaar oud was. Toen een jong familielid hem – terwijl hij ernstig ziek was – per ongeluk gelukkig nieuwjaar wenste, zei hij dat het voor hem inderdaad een gelukkig jaar zou worden. Hij sprak niet boven zijn macht, maar vanuit de rust die God hem gaf.”

Ongelukkig
Psychiater Dirk De Wachter pleit voor een samenleving waarin we ook ongelukkig mogen zijn. Wat vindt u daarvan?
“Het lijkt me erg zinnig om woorden te geven aan het gevoel van ongeluk als je in de misère zit. Het is belangrijk dat er in de gemeente of in een bedrijf ruimte is om die ervaringen van ongeluk te delen.”

Wat is daarin de rol van social media, waar toch veel mooi weer gespeeld wordt?
“Al die gelikte buitenkantdingen, daar kan ik niet zo goed tegen. Tegelijkertijd: over social media wordt veel gemopperd, maar vroeger plakten we ook alleen mooie foto’s in ons vakantieplakboek. Social media zijn de vervanging van de gesprekken bij de dorpspomp. Je moet uitkijken dat het niet te veel tijd kost. Tot rust komen betekent ook dat je je telefoon of laptop af en toe uitzet.”

___
Meer over dit onderwerp lezen? Herman Oevermans tipt deze boeken:

• Bert van den Bergh, De schaduw van de zwarte hond. Depressie als symptoom van onze tijd. Amsterdam: Boom uitgevers, 2019.
• Awee Prins, Uit verveling. Utrecht: Uitgeverij Klement, 2007.